Metafora jest międzyludzka, mentalna i multimodalna. Metafora jest znanym i powszechnym sposobem wyrażania jednych idei przez inne, a więc wyrażania pojęć z domeny docelowej przez te z źródłowej (G. Lakoff 1993) lub rematu przez temat (Ziomek). Mądrość metafory przejawia się w jej wpływie na dziedzinę, którą opisuje. Użyta w polityce może wywołać wojnę (R.T. Lakoff 2000), a w kontekście chorych na raka może wpłynąć na postrzeganie szans na wyleczenie (Demjén and Semino 2017). Najnowsze badania nad metaforami z wykorzystaniem obrazowania mózgu sugerują związek metaforyzaji z przeżyciami emocji (Citron et al. 2016). Metafora zatem ma moc i wpływ na wiele dziedzin życia.
Monografia pod tytułem Mądrość metafory: komunikacyjny model metafory kognitywnej jest podsumowaniem blisko dziesięciu lat badań autora nad metaforą i dialogiem. KMMK łączy wszystkie poziomy systemu języka ważne dla komunikacji międzyludzkiej: pragmatyczny, syntaktyczny i semantyczny. Podstawy modelu są oparte na kilku teoriach: języka i metafory językoznawstwa kognitywnego oraz metod językoznawstwa korpusowego i teorii formalnych. Pojęcia przejęte z językoznawstwa kognitywnego pochodzą z teorii metafory pojęciowej (G. Lakoff and Johnson 2010) i gramatyki kognitywnej (Langacker 2009; Sullivan 2013) oraz interakcjonistycznego podejścia do badań języka (Tomasello 2002; Gardenfors 2012). Metody językoznawstwa korpusowego wykorzystane w badaniach to: analiza frekwencji i słów kluczowych oraz automatyczne tagowanie wyrazów w kategoriach syntaktycznych i semantycznych. Wprowadzam także kilka metod anotacji werbalnych wyrażeń metaforycznych dostosowanych do specyfiki języka polskiego. Teoria formalna (Bańczerowski) posłużyła za źródło relacji determinacji i definicji syntagmy hipotaktycznej, które są potrzebne do operacyjnej definicji werbalnego wyrażenia metaforycznego. Przeprowadzone w ramach kierowanego przeze mnie pięcioletniego projektu badawczego analizy wykazały zasadność zastosowanych teorii i metod w badaniach metafory używanej w komunikacji międzyludzkiej. Nagrane w ramach projektu dialogi to sesje coachingowe, które zostały zrealizowane za pomocą zestawu pytań zwanego Clean Language (CL) w wersji polskiej. Pytania i techniki CL zostały potraktowane jako metoda elicytacji metafory, gdyż większość badań metafor opiera się na przykładach preparowanych przez samych badaczy lub pochodzących z tekstów pisanych, a nie z komunikacji twarzą w twarz.
Wspólnie z zespołem stworzyliśmy jeden z największych na świecie i unikalny w skali kraju anotowany audiowizualny korpus 110 nagrań multimodalnej komunikacji międzyludzkiej (MKM). Składa się na niego 96 sesji coachingowych, w których wzięło udział 55 badanych i dwóch coachów – sesje przeprowadzono za pomocą pytań Clean Language w języku polskim. Korpus obejmuje także 40 transkrypcji sesji z oznakowanymi typami zarówno pytań coacha, jaki i odpowiedzi badanego oraz opisanymi multimodalnymi wyrażeniami metafor konceptualnych w języku polskim, co stanowi ponad 75 godzin nagrań, 30 godzin transkrypcji (prawie 200 000 wyrazów), 10 godzin anotacji gestów oraz multimodalnych wyrażeń metaforycznych (ponad 500 jednostek występujących w formie gestowej i graficznej). Przewiduje się, że korpus będzie stanowił ważne uzupełnienie istniejących zbiorów polszczyzny mówionej, które są (z przyczyn technicznych) wciąż niewystarczająco reprezentowane w Narodowym Korpusie Języka Polskiego (stanowią 10%). Dla porównania – nagrania zebrane w innych projektach, w których brałem udział, obejmują zwykle kilkanaście godzin nagrań i kilkunastu mówców, co pozwala na badania porównawcze (Konat 2016).
W modelu zaproponowano następującą definicję metafory: syntagma hipotaktyczna, w której co najmniej jeden wyraz jest w znaczeniu niepodstawowym (prawdopodobnie przenośnym). Tak zdefiniowana metafora jako jednostka badań jest wyrażeniem językowym i dlatego nazywam ją werbalnym wyrażeniem metaforycznym. Przyjęto także, że wyrażenie metaforyczne jest realizacją metafory pojęciowej (G. Lakoff 1993). Definicja stała się podstawą procedury anotacji werbalnych wyrażeń metaforycznych w dialogach, które zostały nagrane w ramach projektu badawczego (NCN: UMO-2011/03/D/HS6/05993). Procedura dzieli się na dwie części: pierwsza dotyczy anotacji lingwistycznych wyrażeń metaforycznych, a druga personalnych. Lingwistyczne wyrażenia metaforyczne są związkami wyrazów, których znaczenia są znane rodzimym użytkownikom języka, czyli są już systematycznie używane w innych kontekstach. Zależnie od stopnia konwencjonalizacji tych wyrażeń można przyjąć, że są to wyrażenia metafor martwych – czyli takich, w których motywacja połączenia wyrazów i skojarzonych z nimi pojęć jest przezroczysta i niekoniecznie znana naiwnym użytkownikom języka. Anotatorki metafor (osoby, które w ramach projektu oznaczały wyrażenia metaforyczne) posługując się wspomnianą definicją i procedurą opisaną szczegółowo w monografii zidentyfikowały prawie dwa i pół tysiąca werbalnych wyrażeń metaforycznych i uzyskały wysoką zgnodność anotacji (k=0,9). Wszystkie zidentyfikowane wyrażenia lingwistyczne metafor składają sie z co najmniej z jednego wyrazu w znaczeniu przenośnym (niepodstawowym) i zwykle z co najmniej jednego wyrazu w znaczeniu podstawowym. Personalne wyrażenia metaforyczne to bardziej osobiste, indywidualne połączenia wyrazów, których znaczenia są znane przede wszystkim ich twórcom – pojedynczym użytkownikom języka. Przyjęta w projekcie procedura pozwoliła na zidentyfikowanie ponad półtora tysiąca wyrazów tworzących personalne wyrażenia metaforyczne istotne dla uczestników dialogów. W przypadku multimodalnej metafory gestowej przyjęto procedurę opartą na systemie kodowania ruchów rąk NEUROGES (Lausberg 2013) i procedurze MIP-G (Cienki 2017). Metaforę gestową zdefiniowano jako wystąpienie co najmniej jednego gestu wraz z wyrazem mającym odniesienie abstrakcyjne (ang. abstract referent, termin przejęty od Cienki 2017; Lausberg 2013; Mueller 2008). Potwierdzono tym samym obserwacje innych badaczy gestów metaforycznych mówiące, że nie można zidentyfikować metafory w samym geście czy ruchu ręki, gdyż istotny jest kontekst językowy (Antas 2013; Chui 2011).
Definicja i procedura obejmują wyrażenia, a nie pojedyncze wyrazy, co stanowi rozszerzenie znanej badaczom metafor procedury identyfikacji metafory. Uważam, że zebrany materiał jest wystarczającą przesłanką by sądzić, że metafora nie może być jednowyrazowa (z wyjątkiem kontaminacji wyrazowych) ani jednopojęciowa. Dla zaistnienia metafory potrzebne są co najmniej dwa pojęcia i co najmniej dwa wyrazy je określające. Ponadto dla metafory potrzebni są użytkownicy języka, którzy jako uczestnicy interakcji jej użyją. Badania psychologiczne i pragmatyczne pokazują, że dla rozumienia metafory konieczna jest mentalizacja, czyli umiejętność przypisywania stanów mentalnych innym osobom i postrzeganie działań innych osób, w tym działań komunikacyjnych, jako przejawów aktywności umysłowej (Happé 1993; Szwabe 2006; Gibbs 2017). Stąd wniosek, że model metafory powinien uwzględniać także wymagania pragmatyczne i relacje pomiędzy użytkownikami. W rezultacie proponuję znieść podział wyrażeń metaforycznych na metafory in praesentia i in absentia (grupa mju; patrz Ziomek 1991), jeśli kontekst rozumiany jako otoczenie innych wyrazów przy danym wyrażeniu oraz okoliczności wypowiadania metafory jest wystarczający dla zrozumienia jej znaczenia. Rozróżnienie jest potrzebne w leksykografii i badaniu historii języka lub przekładu, gdyż znane są liczne przykłady pojedynczych wyrazów zyskujących miano metafory in absentia typu „zbaranieć” lub idiomatycznych połączeń wyrazów typu „w gorącej wodzie kąpana”. Dlatego znaczenia tych wyrażeń są w wielu słownikach odnotowane w osobnych hasłach (Rudnicka 2004; Bańko 2014). Jednakże jak wykazały analizy korpusu w omawianej monografii, zarówno wyrażenia idiomatyczne, jak i sformułowania jednowyrazowe występują w kontekście innych wypowiedzi, które uzasadniają ich użycie i znaczenie. Innymi słowy, metaforyka obejmuje nie tylko wyrażenia, ale całe ciągi wypowiedzi jednego mówcy (tekst). Podobne wnioski wyciągnięto z analiz tekstów w języku angielskim (Cameron and Maslen 2010). Metafora w dialogu jako całości ma także moc heurystyczną, czyli umożliwia uczestnikom dialogu dokładniejsze zrozumienie omawianej przez nich sytuacji (Tay 2013; Chlewiński 1999). Szczególnie dotyczy to kariery zawodowej i planowania przyszłości oraz szukania pracy, co było tematem nagrywanych w projekcie sesji. Uczestnicy uzyskali wgląd porównywalny do opisywanego w psychologii myślenia przez analogię i wychodzenia poza znane schematy (Wojciszke 1986; Chlewiński 1999; Haman 1993). Jakościowa analiza sesji prowadzi do wniosku, że stosowanie otwartych pytań zwanych Clean Language (np. „I co jeszcze o tym X?” lub „I jakie to X jest?” lub „Czego potrzeba, by stało się X?”) pozwala na rozwijanie metafor wewnętrznych (personalnych) przy minimalnym wprowadzaniu przez prowadzącego rozmowę innych metafor i dodatkowych znaczeń. Otwiera to nowe możliwości znajdowania porozumienia w innych kontekstach komunikacji międzyludzkiej – mediacjach (Janier and Reed 2017) czy negocjacjach – oraz pozwala na wykonywanie wywiadów pogłębionych. Sposób zadawania pytań i treści wnoszone przez pytającego są wówczas kontrolowane (lista pytań i ich forma są ograniczone), a ujawniane przez odpowiadającego treści w formie metafor pozwalają na systematyczne analizy. Przewiduje się, że takie metody akwizycji i analizy metafory gwarantują wyższą powtarzalność i rzetelność językoznawczych badań naukowych.
Przedstawione w monografii statystyczne analizy ilościowe wykazały związek pomiędzy występowaniem lingwistycznych oraz personalnych wyrażeń metaforycznych a określonymi zachowaniami komunikacyjnymi coacha, np. powtarzaniem słów i/lub gestów uczestnika sesji coachingowych. Innymi słowy, metaforyzacja jednego rozmówcy zależy od naśladowania go przez drugiego i dotyczy to w szczególności naśladowania gestów, a mniej słów. Przeprowadzone analizy umożliwiają badania porównawcze z innymi korpusami tekstów, w których zostały zanotowane wyrażenia metaforyczne w języku polskim. Zjawiska powtarzania zachowań komunikacyjnych w interakcji są często wiązane z afektem i poczuciem bliskości uczestników interakcji (Kulesza 2016). Jednakże, jak wykazały badania opisane w monografii, efekt powtarzania gestów czy słów rozmówcy jest osłabiony lub kompensowany przez inne czynniki wpływające na przebieg konwersacji. W szczególności istotny jest czas trwania rozmowy i osobowość coacha.
W monografii proponuję także metody interpretacji metafor wyrażanych werbalnie, a konkretnie – metody rekonstrukcji metafor pojęciowych na podstawie relacji hiponimii (Bańczerowski 1980). Stosuję także sposób półautomatycznego tagowania wyrazów kategoriami pojęciowymi opisanymi w polskiej SłowoSieci w celu systematycznej i powtarzalnej rekonstrukcji metafor pojęciowych. Metafora pojęciowa w świetle prezentowanego modelu to zestawienie co najmniej dwóch pojęć tworzących domeny źródłową i docelową, których nazwy są hiperonimami dla wyrazów występujących w wyrażeniu metaforycznym i odpowiadającym mu wyrażeniu niemetaforycznym. Oba wyrażenia cechuje tożsama struktura semantyczna – asymetria: pojęciowa autonomia wyrazu odnoszącego się do domeny docelowej i zależność pojęciowa wyrazu odnoszącego się do domeny źródłowej (Langacker 2009; Sullivan 2013) – i tożsama struktura syntaktyczna (asymetria w syntagmie hipotaktycznej). Wspólny dla obu wyrażeń jest jeden wyraz, który w wyrażeniu metaforycznym ma znaczenie przenośne, a niemetaforycznym – podstawowe. Zastosowanie podziału znaczeń przejętych z polskiej Słowosieci, pojęć z językoznawstwa formalnego (Bańczerowski 1980) i funkcjonalnego (Langacker 2009) pozwala na zautomatyzowanie procedury identyfikacji i interpretacji wyrażeń metaforycznych w języku polskim. Zgodnie z moją wiedzą nie zostało to jeszcze wykonane dla języka polskiego, lecz znane są udane próby w innych językach (El-Haj et al. 2017). Jednocześnie należy zwrócić uwagę na to, iż przedstawiany model jest próbą połączenia dwóch nurtów badań w językoznawstwie, które mają odmienne założenia filozoficzne: formalnego i funkcjonalnego. Przyjąłem bowiem, że choć teorie formalne czy aksjomatyczne, takie jak systemowe ujęcie Bańczerowskiego (1980), nie przewidują tworzenia wyrażeń metaforycznych, to nie wykluczają możliwości ich używania w wypowiedziach języka naturalnego. Dlatego proponowana przeze mnie teoria jest uzupełnieniem zarówno teorii formalnych, w których metafor się nie opisuje, jak i funkcjonalnych, które są posądzane o brak spójnego stosowania pojęć i metod analiz.
Ilościowe badania metafor są nowatorskie w Polsce i na świecie, gdyż znane są nieliczne publikacje określające liczby wystąpień wyrażeń metaforycznych w języku polskim (Wróblewski 1998; Żmigrodzki 1995; Dobrzyńska 1986; Okopień-Sławińska 1985) czy angielskim (Sullivan 2013; Mathieson et al. 2016; Steen 2017). Ponieważ korpus obejmuje konwersacje, w których znaleziono dwa i pół tysiąca lingwistycznych wyrażeń metaforycznych, stanowi on wartościowe uzupełnienie wymienionych wcześniej korpusowych badań metaforyki polskiej. Zaproponowane w monografii tezy i metody znajdą zastosowanie w badaniach metafor w innych korpusach i językach, zwłaszcza w powiązaniu z emocjami czy argumentacją, które znalazły się w polu najnowszych badań językoznawstwa kognitywnego, korpusowego czy komputacyjnego.
Ponadto przedstawione w monografii opisy pytań i odpowiedzi uczestników sesji stanowią ważne źródło wiedzy dla rosnącej społeczności praktyków: coachów, trenerów i psychoterapeutów. Istniejące podręczniki coachingu są oparte na doświadczeniach autorów, lecz brakuje w nich udokumentowanych przykładów analizowanych w nich wypowiedzi uczestników sesji i coachów. Monografia o metaforze jest jedną z nielicznych w Polsce i na świecie prezentacji fragmentów sesji i wzorców wypowiedzi pochodzących z transkryptów, a nie skonstruowanych przez autora czy zasłyszanych. Przewiduje się, że monografia wraz z przedstawionymi w niej metodami i założeniami dotyczącymi badań metafory i komunikacji będzie inspiracją dla następnych badaczy konwersacji, coachingu i odzwierciedlania.
BIBLIOGRAFIA
Antas J., 2013, Semantyczność Ciała. Gesty Jako Znaki Myślenia. Primum Verbum.
Bańczerowski J., 1980, Systems of Semantics and Syntax: A Determinational Theory of Language. T. 4, Neofilologia – Polska Akademia Nauk Oddział w Poznaniu, Warszawa, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Bańko M., red, 2014, Inny Słownik Języka Polskiego PWN. 2: P-Ż, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bralczyk J., 1998, Język na sprzedaż. Warszawa: Business Press.
Cameron L., Maslen R., 2010, Metaphor Analysis: Research Practice in Applied Linguistics, Social Sciences and the Humanities. Equinox.
Chlewiński Z., 1999, Umysł: dynamiczna organizacja pojęć, analiza psychologiczna. Biblioteka Psychologii Współczesnej, Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN.
Chui K., 2011, Conceptual Metaphors in Gesture. W: „Cognitive Linguistics” 22(3), s. 437-58. Doi:10.1515/COGL.2011.017.
Citron F. M.M., Cacciari C., Kucharski M., Beck L., Conrad M., Jacobs A.M., 2016, When Emotions Are Expressed Figuratively: Psycholinguistic and Affective Norms of 619 Idioms for German (PANIG). W: „Behavior Research Methods” 48(1), s. 91-111. Doi:10.3758/s13428-015-0581-4.
Demjén Z., The Routledge Handbook of Metaphor and Language. London: Routledge Taylor & Francis Group, s. 385-399.
Dobrzyńska T., 1986, Teoria tekstu: zbiór studiów. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawn. Polskiej Akademii Nauk.
El-Haj M., Rayson P., Piao S., Wattam S., 2017, Creating and Validating Multilingual Semantic Representations for Six Languages: Expert versus Non-Expert Crowds. W: Proceedings of the 1st Workshop on Sense, Concept and Entity Representations and Their Applications, Association for Computational Linguistics, s. 61-71.
Gardenfors P., 2012, Ewolucyjne i rozwojowe aspekty intersubiektywności. W: Empatia, obrazowanie i kontekst jako kategorie kognitywistyczne, red. H. Kardela, Z. Muszyński, M. Rajewski, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 17-44.
Gibbs R.W., 2017, Metaphor Wars: Conceptual Metaphors in Human Life. Dostęp online: <http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&scope=site&db=nlebk&db=nlabk&AN=1491887>.
Haman M., 1993, Badania nad analogią i metaforą we współczesnej psychologii procesów poznawczych. W: Psychologia a Semiotyka, Warszawa: Zakład Semiotyki Logicznej UW, s. 190-208.
Happé F.G.E., 1993, Communicative Competence and Theory of Mind in Autism: A Test of Relevance Theory. W: „Cognition” 48(2), s. 101-119. Doi:10.1016/0010-0277(93)90026-R.
Janier M. Reed C., 2017, Towards a Theory of Close Analysis for Dispute Mediation Discourse. W: „Argumentation” 31(1), s. 45-82. Doi:10.1007/s10503-015-9386-y.
Juszczyk K., 2006, Ćwiczenie czytania w języku obcym wspomagane komputerowo programem Colorado Literacy Tutor. W: „Investigationes Linguisticae” XIII, s. 62-85.
Konat B., 2016, «Może być źle ale może być też bardzo dobrze». Niepewność i niedosłowność w wypowiedziach młodych Polaków dotyczących ich przyszłości zawodowej. W: „Niedosłowność w Języku”, Kraków: Tertium, s. 185-94.
Kulesza W., 2016, (Nie)świadomy kameleon. Analiza związku między stosowaniem niewerbalnej mimikry, uległością wobec tego procesu a (nie)świadomością. W: „Psychologia Społeczna” 2(37), s. 183-195. Doi:10.7366/1896180020163705.
Lakoff G., 1993, The Contemporary Theory of Metaphor. W: Metaphor and Thought, red. Ortony A., Cambridge, New York: Cambridge Univ. Press.
Lakoff G., Johnson M., 2010, Metafory w naszym życiu. Tłum. T. Krzeszowski, Warszawa: Wydawnictwo Aletheia.
Lakoff R.T., 2000, The Language War. Berkeley London: University of California Press.
Langacker R.W, 2009, Gramatyka kognitywna: wprowadzenie. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas.
Mathieson F., Jordan J., Carter J.D., Stubbe M., 2016, Nailing Down Metaphors in CBT: Definition, Identification and Frequency. W: „Behavioural and Cognitive Psychotherapy” 44 (2), s. 236-48. Doi:10.1017/S1352465815000156.
Okopień-Sławińska A., 1985, Semantyka Wypowiedzi Poetyckiej (Preliminaria). Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Rudnicka E., 2004, Znaczenie metaforyczne w polskiej tradycji słownikarskiej: studium leksykologiczno-leksykograficzne. Warszawa: Wydawn. Naukowe Semper.
Steen G., 2017, Identifying Metaphors in Language. W: The Routledge Handbook of Metaphor and Language, London: Routledge Taylor & Francis Group, s. 73-87.
Sullivan K., 2013, Frames and Constructions in Metaphoric Language. W: „Constructional Approaches to Language” 14, Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
Szwabe J., 2006, Powodzenie aktu komunikacji z punktu widzenia odbiorcy. W: „Kognitywistyka: Podobieństwo„, t. 2, red. H. Kardela, Z. Muszyński,
- Rajewski, Lublin: Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Tay D., 2013, Metaphor in Psychotherapy: A Descriptive and Prescriptive Analysis. John Benjamins Publishing.
Tomasello M., 2002, Kulturowe źródła ludzkiego poznawania. Biblioteka Myśli Współczesnej, Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy.
Wojciszke B., 1986, Teoria schematów społecznych: struktura i funkcjonowanie jednostkowej wiedzy o otoczeniu społecznym. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Wróblewski P., 1998, Struktura, Typologia i Frekwencja Polskich Metafor. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Zimny R., 2008, Kreowanie obrazów świata w tekstach reklamowych. Akademia Polszczyzny, Warszawa: Wydawnictwo Trio.
Żmigrodzki P., 1995, Zdania metaforyczne w języku polskim: opis semantyczno-składniowy. W: „Prace naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach” 1519, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.